منظور از «معرفت نفس» در این پژوهش، شناخت حضوری نفس به خود و مراتب خود می‌باشد؛ شناختی که سالک، واقعیت خارجی و نورانی نفس را با تمام وجود می‌یابد و از ادراک آن و اشراقات و تجلیاتی که بر نفس می‌تابد، غرق در لذت و بهجت می‌شود.
نفس انسان دارای مراتب و لایه‌های پنهان‌تری مانند مرتبه مثالی، عقلی و فراعقلی است که در اثر مراقبت و مجاهدت به فعلیت و ظهور رسیده، سالک می‌تواند این مراتب را بدون هیچ حجابی از نزدیک با علم حضوری بیابد. هدف نهایی در راه معرفت نفس، دستیابی به درجه «فناء فی‌الله» و شهود عجز و فقر ذاتی نفس به خداوند می‌باشد؛ ولی در اثنای سلوک ممکن است حالات خاصی به سالک روی نموده، پرده‌های ملکوت از روی دل و سر او کنار رود و بتواند برخی حقایق غیبی را با چشم دل مشاهده نماید. همچنین امکان دارد نفس سالک در پرتو ریاضت و تزکیه از نیرو و قدرتی فوق‌العاده بهره‌مند گردد که بتواند در نظام تکوین به اذن خداوند تصرف نموده، چیزهایی را انشا یا تغییر دهد.
در این نوشتار آثار شگفت‌انگیز «معرفت نفس» از دو منظر عرفان اسلامی و حکمت متعالیه مورد پژوهش قرار گرفته، منشأ و خاستگاه آنها بررسی شده است. در گستره عرفان اسلامی به ویژه عرفان ابن‌عربی، بر حالت‌های شگفت نفس مانند دستیابی به مقام «کُن»، انشای بدن (بدلاء) و سریان در هستی تأکید شده است.
در حکمت متعالیه غالباً بر مقام «لایشغله شأن عن شأن»، دستیابی به ملکه خلع بدن و اخبار از غیب تأکید شده است.
)